اصول اساسی درباره استقلال قوه قضائیهاصول اساسی درباره استقلال قوه قضائیه از جمله مباحث حقوقی می‌باشد و با توجه به این که قضاتی که مسئول تصمیم گیری‌های مهمی درباره حیات، آزادی، حقوق، تکالیف، اموال و دارایی‌های شهروندان هستند، در قالب دستگاه قضایی به فعالیت می‌پردازند، از این رو ارتقای استقلال قوه قضاییه و نظام قضایی می‌تواند نقش مهمی در تحقق عدالت و تضمین حقوق و آزادی‌های اساسی ایفا نماید، همانطور که عدم استقلال قضایی نیز می‌تواند در تعرض به حقوق و آزادی‌های شهروندان مؤثر باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - استقلال قوه قضائیه ۱.۲ - بی‌طرفی قوه قضاییه ۱.۳ - صلاحیت قوه قضاییه ۱.۴ - عدم مداخله نامناسب ۱.۵ - محاکمه توسط دادگاه عادی ۱.۶ - رسیدگی منصفانه در فرآیند قضایی ۱.۷ - آزادی بیان و تجمعات ۱.۸ - صلاحیت و پذیرش و آموزش ۱.۹ - شرایط خدمت و تصدی ۱.۱۰ - رازداری و حفظ محرمانه ۱.۱۱ - مصونیت شخصی قضات ۱.۱۲ - انضباط و تعلیق و بر کناری ۲ - سند غیرالزام‌آور خاص بین‌المللی ۲.۱ - شکل‌گیری قواعد عرفی بین‌المللی ۳ - رویکرد جمهوری اسلامی ایران ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - مقدمهاصل استقلال قضایی و حق برخورداری افراد از دادرسی منصفانه، علنی و بی طرفانه توسط دادگاه مستقل از ابتدای تدوین اسناد حقوق بشری مورد توجه بوده و اسناد مهمی چون اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) [۱]
.Universal Declaration on Human Rights (UDHR) ۱۹۴۸، UN، Doc، A/ ۸۱۰، ۱۰ December ۱۹۴۸
در ماده ۱۰ و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶) [۲]
.International Covenant on Civil and Political Rights ۱۹۶۶، Article۱۴ (۱)، UN، Doc، A/۶۳۱۶ (۱۹۶۶)
در ماده ۱۴ به آن تصریح نموده‌اند.با توجه به این که قضاتی که مسئول تصمیم گیری‌های مهمی درباره حیات، آزادی، حقوق، تکالیف، اموال و دارایی‌های شهروندان هستند، در قالب دستگاه قضایی به فعالیت می‌پردازند، از این رو ارتقای استقلال قوه قضاییه و نظام قضایی می‌تواند نقش مهمی در تحقق عدالت و تضمین حقوق و آزادی‌های اساسی ایفا نماید، همانطور که عدم استقلال قضایی نیز می‌تواند در تعرض به حقوق و آزادی‌های شهروندان مؤثر باشد. به همین جهت، هفتمین کنگره سازمان ملل متحد درباره پیشگیری از جرم و رفتار با متخلفان که در تاریخ ۲۶ اوت تا ۶ سپتامبر ۱۹۸۵ در میلان برگزار گردید، مجموعه‌ای از اصول را تحت عنوان اصول اساسی درباره استقلال قوه قضائیه تدوین نمود (که طی قطع نامه‌های ۳۲/ ۴۰ مورخ ۲۹ نوامبر ۱۹۸۵ و ۱۴۶/ ۴۰ مورخ ۱۳ دسامبر ۱۹۸۵ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده است. [۳]
.Basic Principles on the Independence of the Judiciary Adopted by the Seventh United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders held at Milan from ۲۶ August to ۶ September ۱۹۸۵ and endorsed by General Assembly resolutions ۴۰/۳۲ of ۲۹ November ۱۹۸۵ and ۴۰/۱۴۶ of ۱۳ December ۱۹۸۵
۱ – نگاهی اجمالی به محتوای قطع نامه قطع نامه حاضر در قالب یک مقدمه و ۲۰ اصل تدوین یافته که به طور اجمالی به شرح محتوای آن پرداخته می‌شود: مقدمه در مقدمه سند حاضر مشابه بسیاری از اسناد حقوق بشری – ابتدا به منشور سازمان ملل متحد (۱۹۴۵) [۴]
.United Nations Charter (UNC)، signed on ۲۶ June ۱۹۹۵، Entered into Force on ۲۴ October ۱۹۴۵
و هدف آن برای ارتقاء و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) و تاکید آن بر اصول برابری در مقابل قانون، حق بهره مندی از دادرسی منصفانه و علنی توسط دادگاه بی‌طرف و مستقل و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۶۶) [۵]
.International Covenant on Economic، Social and Cultural Rights (ICESCR)، UN، G، A، Res، No ۲۲۰۰A (XXI) of ۱۶ Dec، ۱۹۶۶
و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶) در تضمین حقوق مذکور، پرداخته است. سپس با اشاره به شکافی که بین رویکرد مطرح شده در این اصول با واقعیت‌های بیرونی وجود دارد و همچنین با اشاره به اهمیت نقش اجرای این اصول در تحقق نظام عدالت، اصول اساسی زیر را در راستای کمک به دولت‌های عضو در جهت اجرای تعهداتشان برای تامین و ارتقای قوه قضائیه تدوین نموده تا دولت‌ها در چار چوب قوانین ملی و رویه‌های خود آن‌ها را مورد احترام قرار دهند.۱.۱ - استقلال قوه قضائیهاستقلال قوه قضائیه (Independence of the judiciary)؛ این قسمت شامل اصول یک تا هفت می‌گردد. در اصل اول بر تضمین استقلال قوه قضائیه از سوی دولت تاکید شده و از دولت‌ها خواسته شده تا این اصل را در قانون اساسی یا دیگر قوانین کشور مورد شناسایی قرار دهند و به استقلال قوه قضاییه احترام گذاشته و آن را رعایت نمایند. ۱.۲ - بی‌طرفی قوه قضاییهدر اصل دوم هم به اصل بی طرفی قوه قضاییه در تصمیم گیری‌ها و صرفا بر اساس واقعیات و حقایق و بدون ملاحظه هر گونه محدودیت، فشار، تهدید یا مداخله تصریح شده است. ۱.۳ - صلاحیت قوه قضاییهاصل سوم، به صلاحیت قوه قضاییه نسبت به تمامی مسایل با ماهیت قضایی و قدرت انحصاری آن برای اتخاذ تصمیم درباره صلاحیتش مطابق تعریف قانون تصریح نموده است. ۱.۴ - عدم مداخله نامناسباصل چهارم هم بر عدم مداخله نامناسب (بی‌مورد) و غیر مجاز در فر آیند قضایی و تجدید نظر در تصمیمات قضایی اتخاذ شده توسط دادگاه تاکید شده است. البته مطابق قانون، این اصل لطمه‌ای به تجدید نظر قضایی، تخفیف و تبدیل آن از جانب مقامات صالح درباره محکومیت‌های اعمال شده توسط قوه قضائیه نمی‌زند. ۱.۵ - محاکمه توسط دادگاه عادیدر اصل پنجم نیز، حق هر کسی به محاکمه توسط دادگاه عادی یا محاکمی که به موجب قانون آیین دادرسی تاسیس شده‌اند، بیان گردیده و تاکید شده؛ محاکمی که از فر آیند قانونی، آیین دادرسی مقرر شده تبعیت نمی‌نمایند، نباید به منظور جایگزینی صلاحیت متعلق به دادگاه‌های عادی یا محاکم قضایی مورد استفاده قرار گیرند. ۱.۶ - رسیدگی منصفانه در فرآیند قضاییاصل ششم نیز، اصل استقلال قوه قضاییه را متضمن و مقتضی تضمین احترام به حقوق اهداف دعوی و رسیدگی منصفانه در فر آیند قضایی دانسته است. وظیفه تمامی دولت‌های عضو این است که منابع کافی فراهم نمایند تا قوه قضائیه بتواند وظایفش را به گونه‌ای مطلوب انجام دهد. ۱.۷ - آزادی بیان و تجمعاتآزادی بیان و تجمعات (Freedom of expression and association)؛ اصول هشتم و نهم سند حاضر به مهمترین حقوق بشر مربوط به اعضای قوه قضاییه در ارتباط با فعالیت‌های آن‌ها و مرتبط با استقلال قضایی پرداخته است. بر این اساس، اصل هشتم، تاکید نموده، اعضای قوه قضائیه مطابق اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) مانند سایر شهروندان از حق آزادی بیان، عقیده، تجمعات و انجمن‌ها برخوردارند مشروط به این که در اجرای این حقوق، قضات به گونه‌ای عمل نمایند که حیثیت نهاد آن‌ها و بی‌طرفی و استقلال قوه قضائیه مراعات گردد. اصل نهم نیز، قضات را در تشکیل و پیوستن به اجتماعات قضات یا دیگر سازمان‌ها که نماینده منافع آن‌ها بوده، آموزش حرفه‌ای آن‌ها را ارتقاء داده و از استقلال آن‌ها حمایت می‌نماید، آزاد دانسته است. ۱.۸ - صلاحیت و پذیرش و آموزشصلاحیت، پذیرش و آموزش (Qualifications، selection and training)؛ اصل دهم نیز وضعیت اشخاص برای کار در قوه قضاییه را مورد توجه قرار داده و آن را شامل افرادی با جامعیت و توانایی و آموزش مناسب یا واجد شرایط (صلاحیت) مطابق قانون دانسته است. هر شیوه از پذیرش و انتخاب قضایی باید از انتصاب‌های قضایی با اهداف نا شایسته و نا درست جلوگیری نماید. در پذیرش و انتخاب قضات هیچ گونه تبعیضی بر اساس رنگ، نژاد، جنس، مذهب، عقیده سیاسی یا دیگر عقاید، ریشه‌های ملی یا اجتماعی، اموال، تولد یا موقعیت باشد مگر آن که جهت تصدی این شغل دارا بودن تابعیت کشور مربوطه شرط باشد و این امر نباید تبعیض آمیز تلقی گردد. ۱.۹ - شرایط خدمت و تصدیشرایط خدمت و تصدی (Conditions of service and tenure)؛ اصول یازده تا ۱۶ اسناد حاضر به شرایط خدمت و تصدی قضایی پرداخته و در اصل ۱۱، تضمین دوره خدمت قضایی، استقلال قضات، امنیت، حقوق مکفی، شرایط خدمت، مستمری و سن بازنشستگی در حد کافی از سوی قانون را لازم دانسته است. اصل دوازدهم نیز تضمین تصدی قضات اعم از منصوب یا منتخب را تا سن اجباری بازنشستگی یا انقضای دوره خدمت مطرح نموده و اصل سیزدهم نیز ترفیع قضات را بر اساس عوامل عینی، به ویژه توانایی، جامعیت و تجربه آن‌ها مد نظر قرار داده و اصل چهاردهم نیز ارجاع دعاوی به قضات در دادگاه محل خدمت را امری داخلی مربوط به مدیریت قضایی دانسته است. ۱.۱۰ - رازداری و حفظ محرمانهاصل پانزدهم نیز قوه قضاییه را در ارتباط با رسیدگی‌ها و اطلاعات محرمانه حاصله در فر آیند انجام وظایفشان به استثناء رسیدگی‌های عمومی، ملزم به رازداری و حفظ محرمانه نموده و تاکید کرده که این نهاد نباید مجبور به افشای چنین موضوعاتی گردد. ۱.۱۱ - مصونیت شخصی قضاتاصل شانزدهم نیز بر لزوم برخورداری قضات از مصونیت شخصی مطابق قوانین ملی در انجام وظایف قضایی تاکید نموده است. ۱.۱۲ - انضباط و تعلیق و بر کناریانضباط، تعلیق و بر کناری (Discipline، suspension and removal)؛ قسمت پایانی سند که شامل اصول هفدهم تا بیستم می‌گردد، به اصولی درباره انضباط، تعلیق و بر کناری قضات پرداخته است. در اصل هفدهم آمده، اتهام یا شکایت به عمل آمده علیه قاضی در مقام قضایی و حرفه‌ای باید تحت آیین دادرسی مناسب، به سرعت و به طور منصفانه و محرمانه با حق شرکت قاضی در جلسه، رسیدگی گردد. تعلیق یا بر کناری قضات تنها به دلیل سلب صلاحیت یا رفتار‌های نا مناسب آنان برای انجام وظایفشان امکان پذیر است (اصل ۱۸) و تمامی این فر آیند باید مطابق استاندارد‌های رویه قضایی صورت پذیرد (اصل ۱۹). اصل بیستم نیز تصمیم گیری در رسیدگی‌های انضباطی، تعلیق یا بر کناری را مشمول تجدید نظر مستقل دانسته است. البته این اصل نمی‌تواند نسبت به تصمیمات دادگاه عالی و نهاد‌های مشابه جاری گردد. ۲ - سند غیرالزام‌آور خاص بینالمللیسند حاضر از حیث قلمرو شمول آن در زمره اسناد بین‌المللی طبقه بندی می‌شود و با توجه به ماهیت سندی آن نیز از جمله اسناد غیر الزام آور محسوب می‌گردد با توجه به این که سند حاضر اصول خاصی مربوط به قوه قضاییه و نهاد قضایی را مورد حمایت قرار داده از این جهت نیز در زمره اسناد خاص بین‌المللی طبقه بندی می‌شود. لازم به ذکر است که سند حاضر از جمله قطع نامه‌های مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد بوده که در فهرست منابع مورد استناد در ماده ۳۸ اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری ذکر نشده، بنابراین هنجار‌های مذکور در قطع نامه‌های سازمان‌های بین‌المللی را فی نفسه و به دلیل ذکر آن در قطع نامه نمی‌توان به عنوان هنجار‌های الزام آور تلقی نمود، بلکه این قطع نامه از حیث سندی، فاقد اعتبار قانونی و حقوقی الزام آور می‌باشد. [۸]
قاری سید فاطمی، سید محمد، حقوق بشر در جهان معاصر دفتر اول در آمد بر مباحث نظری: مفاهیم، مبانی، قلمرو و منابع، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۲، تهران، ص۲۰۱–۲۰۰.
مجمع عمومی سازمان ملل با وجود آن که ماهیتا نهادی سیاسی است، اما قطع نامه‌های متعددی در حوزه‌های متفاوت حقوق بین‌الملل عموما و حقوق بشر خصوصا صادر می‌نماید. قاعده عمومی درباره قطع نامه‌های مصوب مجمع عمومی سازمان ملل آن است که کشور‌ها ملزم به تبعیت از دستورات و هنجار‌های مقرر شده در قطع نامه‌های این مجمع نبوده و حتی در صورتی که دولت‌ها به تصویب آن رای مثبت داده باشند یا قطع نامه‌ای به اتقاق آرا به تصویب رسیده باشد، باز هم هیچ الزام قانونی و حقوقی به تبعیت از آن ندارند. بنابراین از این حیث سند حاضر در زمره اسناد غیر الزام آور بین‌المللی حقوق بشری طبقه بندی می‌شود. [۹]
قاری سید فاطمی، سید محمد، حقوق بشر در جهان معاصر دفتر اول در آمد بر مباحث نظری: مفاهیم، مبانی، قلمرو و منابع، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۲، تهران، ص۲۰۲.
۲.۱ - شکل‌گیری قواعد عرفی بینالمللیبا این وجود، این نکته را باید مد نظر داشت که هر چند قطع نامه‌های مجمع عمومی غالبا نمی‌توانند قواعد الزام آوری بر دولت‌های عضو ایجاد نمایند، اما گاهی می‌توانند نشانه روشن و غیر قابل انکار بر وجود عرف بین‌المللی باشند. به عبارت صحیح تر تصویب این قطع نامه‌ها می‌توانند در شکل گیری قواعد عرفی بین‌المللی - که بر تمامی دولت‌ها، صرف نظر از عضویت یا عدم عضویت آن‌ها الزام آور است – نقش مؤثری ایفا نمایند. به ویژه در مواردی که قطع نامه‌ای با اتفاق آرا و یا اکثریت قابل توجهی در قلمرو موضوعات حقوق بشری به تصویب می‌رسد این نقش، بر جسته تر است. علاوه بر این تصویب این سند می‌تواند تسهیل کننده شرایط لازم جهت تصویب اسناد الزام آور در این عرصه محسوب گردد. ۳ - رویکرد جمهوری اسلامی ایرانبا توجه به شناسایی اصل تفکیک و استقلال قوا (تفکیک نسبی) در اصل پنجاه و هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در نظام حقوقی ایران و نیز مطابق با اصل یک صد و پنجاه و ششم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل استقلال قوه قضائیه در نظام حقوقی ایران مورد شناسایی قرار گرفته است. بر اساس اصل ۱۵۷ قانون اساسی، رئیس این قوه (مجتهد عادل و آگاه به امور قضایی و مدیر و مدبر) توسط مقام رهبری برای مدت ۵ سال انتخاب می‌شود که عالی‌ترین مقام این نهاد است. مرجع رسمی تظلمات و شکایات نیز مطابق اصل ۱۵۹، دادگستری بوده و تشکیل دادگاه‌ها و تعیین صلاحیت آن‌ها منوط به حکم قانون است. همچنین با توجه به اهمیت جایگاه قضاوت و قاضی در نظام حقوقی ایران، اصل ۱۶۴ قانون اساسی مقرر نموده؛ «قاضی را نمی‌توان از مقامی که شاغل آن است بدون محاکمه و ثبوت جرم و یا تخلفی که موجب انفصال است به طور موقت یا دائم منفصل کرد یا بدون رضای او محل خدمت یا سمتش را تغییر داد.....» علاوه بر این اصول، برخی دیگر از اصول مرتبط از جمله اصل برابری همگان در مقابل قانون (اصل بیستم)، حق دادخواهی و دسترسی به دادگاه‌های صالح (اصل سی و چهارم)، اصل برائت (اصل سی و هفتم) و... - که در این قطع نامه بیان شده - نیز در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورد شناسایی قرار گرفته‌اند. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصول اساسی درباره استقلال قوه قضائیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۲۹. |